Mange tenkjer på ideala i den moderne konsumkulturen vår som eit definitivt moderne tildrag, og ein del – til dømes dei som ønskjer å forby retusjerte reklamebilete – ser ut til å implisitt eller eksplisitt meine at ideala som møter oss i reklamane på verdsveven, på TV-skjermar eller på gatehjørnet er «unaturlege» eller i det minste usunne uttrykk for eit forbrukarsamfunn som har gått av skaftet og er spesifikke for vår tid.

Ved nærmare ettersyn er det likevel tydeleg at dei ideala for lukke, velvære og utsjånad som kjem til uttrykk i det moderne samfunnet knapt kan reknast som produkt av eit isolert, historisk tilfelle, men snarare må sjåast i samanheng med dei lange linjene i vestleg kulturhistorie.

Heilt frå dei gamle grekarane og fram til vår eiga tid har vesten vore oppteken av perfeksjon, symmetriar og  mønstergyldige proporsjonar. For grekarane var perfeksjon eit heilt naudsynt element i kunsten, og for filosofen Platon (ca. 428 f.Kr.–348 f.Kr.) var perfeksjon sjølve målet for kunsten. Denne fascinasjonen for det perfekte heng naturlegvis saman med grekarane sitt ønskje om å finne universelle lovar både i naturen og i samfunnet, og kristninga av Europa gjorde i røynda ingenting for å endre denne oppfatninga.

Stadig meir perfekt, stadig venare?

Til dømes kan florentinaren Dante Alighieri (1265–1321) sitt storverk Den guddomlege komedie, der hovudpersonen, som er Dante sjølv, reiser gjennom helvete, via skirselden og inn i himmelen, lesast som ei reise mot ein stadig aukande perfeksjon og harmoni: Medan helvetet i Dante sin visjon er kjenneteikna av unaturlege kroppsstillingar, vonde straffemetodar og kaos, er himmelriket ein perfekt stad som blir meir og meir perfekt, harmonisk og ven di høgre opp i himlane Dante når. Så perfekt er himmelen faktisk, at det er umogleg for Vergil - mannen som fungerer som guide for Dante og symboliserer ratio, fornuft – å følgje han opp til dei høgste himlane. Den guddomlege perfeksjonen er nemleg så kraftfull og utanomjordisk at fornufta vår slik Dante ser det ikkje er i stand til å oppfatte han fullt ut.

I vår tid finn vi spor etter denne europeiske trongen til perfeksjon overalt i samfunnet og i den vesterlandske tenkjemåten. Reklamekulturen med sin overproduksjon av idealiserte røyndoms-bilete har allereie blitt nemnd, sjølvhjelpsbøkene som fyller hyllene på den lokale ARK-bokhandelen der du bur er ein annan, for ikkje å snakke om 2000-talets botox-trendar.

Men okay, den vestlige verda er altså gira på det vene, det evige og det symmetriske – det vi i denne samanhengen kan kalle det perfekte attributt – men finst det inga motvekt til denne tankegangen som med tida har spreidd seg til alle verdshjørner, eit estetisk og menneskeleg ideal som peikar i heilt andre retningar?

Den slitte jakka til ein bonde

Jo, det gjer det. Det er trass alt berre i løpet av dei drygt 200 siste åra at verda har blitt mindre gjennom internasjonal handel til havs og gjennom lufta. På 1800-talet knytte telegrafstolpane og utstrakt handel/kolonisering kontinenta saman, og dei siste tiåra har verdsveven og sosiale media endra måten vi menneske kommuniserer på. Før denne globaliseringa skaut fart har dei ulike kulturane i verda (relativt sett) vore langt meir isolerte og utvikla seg uavhengig av kvarandre, på ein slik måte at det som blir verdsett i ein kultur kanskje ikkje får same vektlegging i ein annan.

I den gamle japanske kulturen finn ein til dømes eit estetisk ideal som er nærmast diametralt motsett av den perfeksjonstanken som har prega vesten i meir eller mindre 3000 år. Kjernen i skilnaden mellom vestlig, europeisk estetikk og japansk estetikk, kan oppsummerast i eit ord som ikkje er så lett å omsette til norsk: Wabi-sabi.

Førsteleddet wabi er eit ord som blir nytta om den venleiken som finst i heilt ordinære og kvardagslege situasjonar og gjenstandar: Den slitte jakka til ein bonde, dampen som stig opp frå ein kopp varm te eller dei lause taksteinane på ei gamal hytte.

Der vi i den vestlege kulturen ønskjer oss det som er lytefritt, ungdomleg og heroisk (tenk på korleis vi ser opp til kjendisar), er wabi oppteken av det som er forgjengeleg og veikt, det som ikkje tek opp stor plass.

Det andre leddet i omgrepet – sabi – inkluderer kjensla av alt som er visna, kaldt og har blitt skrella ned til sin eigentlege essens. Sabi kan til dømes vere slitasjen som oppstår på ein gjenstand over tid: Ei krukke som har blitt limt saman etter å ha falle i golvet, eller det tørre lauvet som fell på ein stig i skogen om hausten. Sabi har også ein eksistensiell dimensjon: Den amerikanske forfattaren og zen-buddhisten Jane Hirshfield har til dømes omtalt sabi på denne måten:

«To feel sabi is to feel keenly one's own sharp and particular existence amid its own impermanence, and to value the singular moment...».

Å tyggje tørka laks

Ein av dei japanarane som har gjort wabi-sabi til ein sentral del av tenkinga si, er den kjende diktaren Matsuo Basho (1644-1694). I tråd med ideala uttrykt i wabi-sabi, la Basho og tilhengjarane hans vekt på å leve eit enkelt liv utan pomp og prakt, og store delar av livet levde han i ei enkel, stråtekt hytte i utkanten av den keisarlege byen Kyoto.

For Basho var det berre gjennom å leve eit stille liv i fattigdom at ein kunne kome i kontakt med sitt eige indre og venleiken i verda, og den enkle, uforstyrra kvardagen var dimed viktigare for han enn personleg ære, rikdom og sjølvrealisering ved hoffet åt keisaren.

Denne wabi-sabi-inspirerte haldninga kjem til uttrykk i mange av dikta han skreiv. Dikta vart skrivne i den korthogde japanske diktforma haiku, som inneheld tre stutte linjer, og gjev eit innblikk i psyken til eit menneske som tenkjer veldig annleis rundt kva som er godt og meiningsfullt å trå etter i livet. Eit godt døme finn ein i det følgjande diktet:

Snømorgon –

Aleine,

enno i stand til å tyggje tørka laks

I Japan på 1600-talet var tørka laks – karazake – mat som vart eten av vanlege folk, og når Basho skreiv om å ete tørka laks ein kald vintermorgon var det korkje for å klage over eiga naud eller for å få sympati, men ei ikjøting av wabi-sabi som eit estetisk ideal og eit praktisk livsprinsipp.

Og her kjem vi til poenget: Der vår moderne, vestlige kultur (som no påverkar alle andre kulturar i verda) ser sjølvrealisering, høge ambisjonar, det å «følgje draumane sine» som det høgste målet for eit menneske, der mange går rundt og samanliknar seg med tilsynelatande perfekte menneske på Instagram, der kjendisar gjerne er målestokken – anten det gjeld utsjånad, rikdom eller lukke – snur Basho med sin wabi-sabi-fundamenterte poesi rundt på heile tankegangen om kva som er verdifullt å hike etter, kva som er vakkert, og kva som gjer oss lukkelege.

«Kan hende er det nok å kjenne på gleda over å ete eit enkelt frukostmåltid ein kald vintermorgon?» er det som om Basho spør oss med dette enkle diktet.

Generasjon prestasjon

På den eine sida oppmodar wabi-sabi oss om å sjå med meir sympatiske augo på det som er øydelagt, som er slitt, gamalt og forgjengeleg. På den andre sida, og kanskje enda viktigare, oppmodar wabi-sabi oss til å sjå med meir sympatiske augo på oss sjølve og vårt lodd i livet.

I eit samfunn der sjølvrealiseringa blir plassert heilt på toppen av behovspyramiden, og massemedia har gjort det til si oppgåve å fortelje oss kva vi ikkje har, kva manglar kroppen vår lid under, kvifor vi ikkje bør vere tilfreds med oss sjølve før vi har oppnått ditt eller datt i livet, er wabi-sabi ein filosofisk estetikk som insisterer på at det som ikkje er perfekt og og fullkome, det som ligg litt på skakke, også kan ha venleik og vere verdifullt, ja – at det nett er i sin ikkje-perfekte kvalitet at noko blir vent og fortener merksemda vår.

I ei tid der 1 av 4 studentar rapporterer at dei slit med alvorlege psykiske vanskar, der sosiale media gjev generasjon prestasjon høve til å blankpusse ein fasade av perfeksjon, lukke og sosial status, der «skjønnhetsbransjen» er i eksplosiv vekst og målet for mange unge, lovande menn og kvinner er å endre verda, er det kanskje sunt å spørje om det er eit slikt jag etter ei tenkt lukke der framme som konsumkulturen alltid lokkar med, verkeleg bør vere målet med livet?

I ei tid der det å gje opp verdslege ambisjonar verkar framandt på mange, for ikkje å seie ulogisk, bør vi kanskje slå eit slag for at å leve med det som er skakt og øydelagt, uglamorøst og lågmælt er ei vel så god oppskrift for å vere i livet. Det går an å leve i kvardagen òg, bortanfor jaget etter eit medieproijsert, idealisert skuggebilete av oss sjølve, eit skuggebilete som krev at vi har ein karriere som er gjevande på det og det viset, ein kropp som er attraktiv på det og det viset, ein personlegdom som er interessant på det og det viset, og så bortetter.

«Breathing just a little and calling it life?»

«Listen, are you breathing just a little and calling it life?», skriv forfattaren Mary Oliver. Den verkelege risikoen i det å tufte livet på eit ønskje om sjølvrealisering og ei forventing om stadig framgang i livet, er at vi misser kontakten med det eigentlege livet som bur i oss, summen av augneblinkar som understrekar at vi er her, og at det er mogleg å finne glede i andre ting enn det perfekte, symmetriske og ungdomlege som gjennomsyrar det vestlege idealet om kva som er verdt å trå etter.

Ved å oppvurdere det vesle, forgjengelege og ordinære som noko vent og meiningsfullt, oppmodar wabi-sabi oss om å vende blikket bort frå tomme ambisjonar om perfeksjon, og det er ein visdom vi som alltid er online og i rørsle kan ha godt av.

Der ønsket om perfeksjon vender fokuset vårt bort frå livet i sin grunnleggjande essens, freistar wabi-sabi å vende merksemda vår mot dei små og ordinære tinga; wabi-sabi erkjenner at det eigentlege livet i all sin venleik og forgjengelegdom finst i desse små, av og til stygge tinga som reklame- og konsumkulturen med sine utstuderte glamour-bilete lærer oss å vanvyrde, og at det å vere til stades og fullt ut tilstrekkeleg i sin eigen kropp er avhengig av at vi gjev slepp på den grådige delen av sjela vår, den delen av sjela som ønskjer ein lysande karriere, som er engsteleg over at kroppen blir eldre og forventar eit liv utan sorg.

Først når vi gjev slepp på desse tinga, seier wabi-sabi, er det mogleg å ta inn verda med all den rikdomen vi elles ikkje ser.